Sabino Arana Fundazioa celebró el XXX Aniversario del Archivo del Nacionalismo Vasco con una jornada organizada el pasado 27 de octubre, conjuntamente con ALDEE, sobre los “Archivos históricos en la sociedad contemporánea: Ley, Patrimonio y Memoria”.
La jornada fue presentada por los presidentes de ambas instituciones organizadoras, Mireia Zarate, de Sabino Arana Fundazioa, y Fernando Juárez, de ALDEE.
La primera intervención corrió a cargo de Mikel Aizpuru, director de Patrimonio Cultural del Gobierno Vasco, quien recordó los sistemas de archivo que hemos tenido en Euskadi en los últimos 40 años y nos acercó a la recién aprobada “Ley de Gestión Documental Integral y Patrimonio Documental”.
Según Aizpuru, entre los retos que debe marcarse la nueva Ley en esta nueva etapa se encuentran, entre otros, “el desarrollo normativo e institucional; la gestión de la documentación electrónica, y la recuperación (copia) de la documentación existente fuera de Euskadi de archivos como el de Salamanca o el Archivo Militar de Ávila”. Asimismo se ha marcado una apuesta propia: llevar a cabo “una política proactiva hacia los archivos de la segunda mitad del siglo XX”.
Por su parte, Jon Bagües, exdirector de ERESBIL-Archivo vasco de la música y Premio “Manuel Lekuona” 2021 (Eusko Ikaskuntza), centró su intervención “Iniciativas públicas y privadas para la conservación de Patrimonio” en el período de la guerra civil para presentar las fuentes documentales como caso específico.
Partiendo de un trabajo previo (“Papeles en movimiento”) realizado sobre la documentación musical Jon Bagües incidió en la importancia de las fuentes documentales “diversas” para el estudio de la guerra civil y del exilio y se refirió al Archivo de la diáspora vasca y al Archivo del Nacionalismo Vasco. Asimismo, subrayó la importancia de los documentos y soportes ajenos al papel y el convencimiento de que “la memoria se reconstruye colectivamente gracias al esfuerzo de numerosas y diversas instituciones”.
Henar Alonso en su intervención.
La jefa del Área de Descripción del Archivo General Militar de Ávila, Henar Alonso, puso en valor los avances conseguidos en materia de acceso a los archivos en la nueva ley estatal de Memoria Democrática y reveló los retrocesos que puede generar el anteproyecto de Ley de Información Clasificada, “que en su redacción inicial, ha recibido fuertes críticas por parte de los profesionales de la información, tanto archiveros e historiadores como periodistas”.
Por último, Iñaki Goiogana, técnico del Archivo del Nacionalismo Vasco, trajo a colación en su intervención una frase de Juan de Ajuriagerra, histórico dirigente del PNV, quien solía decir: “Hay que hacer“. Según Goiogana “esta frase resume el espíritu de numerosas instituciones culturales vascas surgidas en tiempos de la dictadura franquista en la que la ayuda del Estado para la cultura vasca era o nula o, casi siempre, la represión”. “En aquellas circunstancias “había que hacer” y se hizo”, remarcó en varias ocasiones.
De este espíritu surgieron la Editorial Vasca Ekin, la revista Euzko Gogoa, las ikastolas, la Feria de Durango, Eresbil, la Filmoteca Vasca… y también Sabino Arana Fundazioa y el Archivo del Nacionalismo Vasco, fruto del esfuerzo de numerosos hombres y mujeres, como Manuel Irujo y Joseba Rezola, que conservaron la documentación que generaron con la intención de dar cuenta de la labor pública que realizaron durante su vida”.
Ekainaren 23an onartu zen Euskal Autonomia Erkidegoko Dokumentu-Kudeaketa Integralaren eta Dokumentu-ondarearen Legeaz aritu gara Ramon Martin Suquiarekin (Legazpi, Gipuzkoa, 1962), Gipuzkoako Probintziako Artxibo Historikoaren arduradunarekin.
Badugu Artxiboen gaineko lege berria, baina luzea izan da bidea, ezta?
Bai horixe. Artxibo munduan gauzak asko aldatu dira 1990. urtetik hona, eta ordukoa da lehengo artxiboen legea, alderdi historikoari bakarrik begiratzen zion lege bat ez zen nahikoa. Artxibozainak, eta ALDEE bera, aspaldian konturatuta ginen horretaz. Horrexegatik 2007tik lau saiakera izan dira legearen inguruan, 2007an, eta 2011n, lege-proiektuetan hasieratik parte hartu genuen ALDEEren izenean, baina bi kasuetan ahaleginak zirriborroetan gelditu ziren. Gero Kultura sailak bultzatutako lege-aurreproiektu bat izan zen, guztiz atzerakoia zena, eta orduan ALDEEK oso paper garrantzitsua izan zuen lege-proiektua bertan behera uzteko. Azkenik, hauxe, laugarren saiakera da aurrera joan dena.
Lege baten sorreraren inguruan zeintzuk dinamikak diren ezagutu duzue
Ba bai, asko ikasi dugu, batez ere lege bat sortzeko prozesuan dauden mekanikak, makinariak, zein garrantzitsuak diren lege-esparruak finkatze orduetan. Halako lege bat idazteko garaian ez duzu, ez, orri txuri bat nahi duzuna bultzatzeko. Kontrabotere asko daude artean, eragin ekonomikoa, juridikoa, edo politikoa mugatzen dituzten kontrabotereak. Planteatzen dituzun gauza asko bidean gelditzen dira, baina sistema demokratikoaren dinamikak dira, batzuetan oztopotzat ikusi ahal dituzunak, bestetik beharrezkoak nahia eta errealitatearen arteko oreka izateko, en fin…
Zure aburuz, zeintzuk dira lege honen indarguneak?
Garrantzitsua, nire ustez, artxiboen Kultura esparrua gainditzea. Eusko Jaurlaritzako bi sailek bultzatutako legea da, Gobernantzak eta Kulturak, eta nabaritzen da. 2007tik aurrera ALDEEk bultzatzen zuen eskakizuna zen, gure dokumentu guztietan aipatzen zena eta, egia esanda, gutako batzuk gauzatuta ikusteko esperantza gutxi geneukana, baina azkenean horrela gauzatu da. Honakoan elkarte profesional bat izatea eta indar-ideia batzuk garbi izatea klabeak izan dira. Legea zerbait positibotzat kontsideratzen dut nik, eman beharreko aurrerapauso bat, ezin genuen aurrerapauso hori eman gabe utzi. Nahi bezain ausarta ez da, baina 1990. urteko muga hertsiak urgentziaz gainditu beharra zegoen.
Oro har eta nire ustez, legearen orientazioa egokia da, kontuan hartuta argi eta garbi defendatzen dela dokumentu-kudeaketa eta artxiboen kudeaketa ez direla soilik kultura-arloarekin lotuta dauden jarduerak, baizik eta funtsezkoak direla administrazio-eraginkortasuna, dokumentuetarako sarbidean edo irispidean eta, luzera begira, dokumentuak dokumentu-ondare bihurtzeko tresna gisa.
Oro har… baina hutsuneak izan badira, ez?
Bai, batzuk garrantzitsuak. Lege ‘ordenatzaile’ baten aurrean gaude, gaur egun finkatuta dagoen paisaia bat antolatzen duena. Ez da inolaz ere lege ausart bat, bide berriak markatzen dituen lege bat. Azkeneko urteetan legedian eta araudietan artxibo eta dokumentu-kudeaketaren inguruan jasotako aginduak oso ugariak izan dira. Eremuaren mugak eta nondik-norakoak finkatuta zeuden, baina oso maila ezberdinetan, berdin legeetan, dekretuetan edo arauetan, legeak egiten duena, nire ustez, hainbat iturritatik datozen elementu horiek guztiak ordenatzea da, ez da gutxi.
Baina EAEko artxibo-sistemen egoera ez da hoberena, ezta gutxiago ere, eta digitalizazioaren erruz egoera aldatzen ari da egunez-egun, legea motz geldituko ote den beldur naiz. Dena dela, lege honekin lan egin beharko dugu, alderdi positiboak hartu eta gure esparrua garatzen saiatu behar dugu. Lan egiteko beste tresna bat da, zukua atera diezaiogun!
Zertan kontsideratzen duzu legea motz gelditzen dela?
Paradoxa batean aurrean gaude. Digitalizazioa mundua aldatzen ari da eta, nahiz artxiboko lan-eremua gure gizartean oso minoritarioa izan, artxibistikak berebiziko garrantzia izan du garapen horretan. Duela hamar urte artxiboetako profesionaloi esan izan baligute artxibo-teknika batzuk egunerokoan eta legedian inposatuko zirela, ziur barre egingo genuela. Baina gaur egun hor daude, legislazioan: sailkapen taulak, dokumentuak balioesteko politikak, deskripzio metadatoak, transferentziak… Artxibistikak arrakasta izan du, ez, aitzitik eta zoritxarrez, artxibo zerbitzuak ez. Ba hori da legean dagoen hutsune garbi bat. Artxibo-sistema ez duen, edo artxibo-sistema oso ahula duen edozein erakunderentzat, udal artxibo-sistema askotan adibidez, aplikatzeko zailtasun asko aurreikusten dut. Artxibo-zerbitzuen aipamen faltan dago. Legean zeregin asko identifikatzen dira (balioespena, dokumentuak identifikatzeko tresnak…), baina nork egingo du lan hori artxibo zerbitzuak ez bada? Bada, Eusko Jaurlaritzako artxibo-sistemaren kasuan izan ezik, ez dira aipatzen gainerako artxibo-zerbitzuak. Gabezia hori bereziki larria da legearen III. kapituluaren kasuan, toki-erakundeen artxiboei dagokienez.
Zein da artxibo-zerbitzuen egoeraren ahulezia hori?
Administrazio elektronikoaren garapenak eta horrek dakarren konplexutasunak beharrezko egin dute kanpoko zerbitzu komunak erabiltzea dokumentuak kudeatzeko; izapidetze elektronikorako plataforma teknologiko komunak edo informazioa hodeian biltegiratzeko baliabideak, adibidez. Legea aplikatzeko orduan elementurik delikatuenetako bat izango da, seguru; azken finean, administrazioek enpresa publiko edo pribatuen esku uzten dituzte beren ardurapeko dokumentuak. Enpresa horien aurrean artxibo zerbitzuen indarra ahula da, eta legeak ez du beharrezkoa den aspektu hori indartu. Egoera honetan lan asko dago artxibo-zerbitzuen defentsan, eta legeak zehaztasun gutxi ematen digu honetan.
Gardentasunaren inguruan falta bat aipatzen zenuen Legebiltzarrean egindako agerraldian
Bai, nabarmena ere. Legean gardentasuna aipatzen den leku bakarra zioen azalpenean dago, gero testutik desagertzeko. Zaila zait ulertzen gardentasuna artxiboen egunerokotasunean bizi den zerbait baita. Gardentasun-politika, batzuetan, administrazio-unitate ‘esklusiboen’ esku utzi nahi izan da, artxiboa ez den eremu baten. Ez dakit ez ote garamatzaten halako eredu batera. Gardentasun-politiketan arrakasta duten kasuek erakusten dute gardentasuna zeharkako sistemak ezartzean ematen dela. Eta ondo egituratutako artxibo-zerbitzuak, administratiboak edo historikoak, direla egoera horietan funtsezkoak diren tresnak.
Eta hemendik aurrera?
Alde batetik, erakundeetan asmo handiko gauza izango da legeak aurkezten dituen aginduak betetzen saiatzea, bi urteko epea ematen da horretarako. Artxibo zerbitzuen parte-hartze aktiboa behar-beharrezkoa izango dugu, lan asko dago horretan. Bestetik, aurreikusten diren garapeneko araudiak funtsezkoak izango dira, eta alderdi horretatik Kultura eta Gobernantza Sailek garatu behar dituzten eginkizunak handiak dira. Espero dezagun horiek betetzea.
Legea, esan dugunez, ez da oso ausarta baina oinarriak ematen dizkigu artxiboak garatzeko. Artxibozainek eta artxibo-zerbitzuek era positiboan hartu behar dugu eta horrekin lan egin.
Ikastaro honen helburua, besteak beste, marketinak dauzkan balioez eta gure lanerako eskaintzen dizkigun baliabideez jardun genuen, karga negatiboa kenduz eta begirada baikorragoa eskainiz, baita liburutegiek eta artxiboek komunitate bati balioa ematen dioten eta komunitate horrekiko harremanak sendotzen dituzten produktuak eta zerbitzuak sortuz dagoeneko marketina egiten dutela ohartaraziz ere. Beraz, marketin digitalaz aritu ginen, baina aspaldidanik liburutegi eta artxiboetan egiten den marketin “analogikoa” edo fisikoa alde batera utzi gabe.
Hasteko, online marketinari eta komunikazioari buruzko
sarrera labur bat egin genuen (gure webgunea, blogak eta web posizionamendua
aztertuz), diseinu-tresnak errepasatu genituen, kultura-enpresetako eraldaketa
digitalaren hainbat adibide ikusi eta, azkenik, liburutegirako edo artxiborako
gure Marketin Plana egin genuen.
Hori guztia Madrilen bizi den Ana Ordas kantabriarraren
eskutik, zeinak esperientzia handia baitu liburutegietako eraldaketa digitaleko
proiektuetan; liburutegiei ikusgarritasuna emateko eta parte-hartzea sustatzeko
aplikatu beharreko munduen esploratzaile iraunkor gisa deskribatzen du bere
burua.
Hau izan zen bigarren ikasturtea konfinamenduaren ondoren. Lehenago
Kantabriako Anabad elkartea ahalegindu zen gaiari buruzko beste ikastaro bat
antolatzen, baina bertan behera utzi behar izan zuten. Haiei lekukoa hartuz eta
haiekin elkarlanean egin ahal izan du Aldeek. Zorionez, Ana Ordas Santanderren
zegoen une horretan familiarekin, eta ez zuen arazorik izan Bilbora etortzeko.
Prebentzio-neurri guztiekin, ikastaroa arrakastaz egin zen, eta guztiak oso
eskertuta geratu ziren egindako ahaleginagatik.
Hemen entzin ditzakezue Ana Ordasek ikasturtea amaitzean emandako esker oneko hitzak:
Aurrez aurreko ikastaroak egitea osasuntsua iruditzen zait. Aurpegiak elkarri ikusi, zentzumenak erabili elkarrekin komunikatzeko… hori ezin da galdu. Eta ikuspegi profesionalari begiratzen badiogu, zer esanik ez. Ikastaro hau izan da egin dudan azkena eta bere ondorioak izan ditu. Geroztik liburutegian eskuartean dugun proiektu berri baten inguruko hedatze kanpaina birpentsatzen ari gara, baita beste hainbat arlotan komunikatzeko estrategiak aztertuko ditugu. Ausartago izateko arrazoi eta argumentuak eman dizkit ere. Zer gehiago eskatu? Agian bigarren zati bat egitea azkar ikusi genuen hainbat ataletan sakontzeko.
Raquel González Martín, ikaslea.
Asociación Vasca de Profesionales de Archivos, Bibliotecas y Centros de Documentación
